आत्याचे सांत्वन
वयाच्या १२व्या वर्षापासून मी माझ्या आत्याकडे मुंबईला रहात आहे... आधी मी गावी आईवडीलांबरोबर रहात होतो. घरात ४ भावंडे आणि आई, वडीलांना मिळणारा जेमतेम रोजगार यामुळे आमचे कुटूंब तंगीने पिचले होते... आत्याचा माझ्यावर जीव होता आणि तिच्या नवऱ्याला चांगली मिळकत होती तेव्हा सातवी नंतर तिने मला पुढच्या शिक्षणाकरीता मुंबईला तिच्याकडे आणले. तिचा मुलगा, राजेश माझ्यापेक्षा २ वर्षाने मोठा होता तेव्हा त्याच्याबरोबर ती मलाही वाढवत होती...
माझी आत्या १९ वर्षाची होती तेव्हा तिचे लग्न झाले. तिचा नवरा म्हणजे आमचे दाजी त्यावेळी २८ वर्षाचे होते. आत्याचा नवरा मुंबईत एका फॅक्टरीत मॅनेजर होता व त्याचे स्वत:चे रहाते घर होते. लग्नानंतर एका वर्षात आत्याला राजेश झाला. त्यानंतरची तिची काही वर्षे सुख-समाधानात गेली. आत्याचा नवरा म्हणजे आमचे दाजी सकाळी ७:०० वाजता घराबाहेर पडायचे आणि रात्री ७:०० नंतर घरी यायचे. आत्या घर-गृहिणी असल्यामुळे घरीच असायची व दाजी जेव्हा कामावरून यायचे तेव्हा ती आनंदाने त्यांचे स्वागत करत त्यांची सगळी सेवा करायची.
त्या तिघांचे कुटूंब सुखी आणि समाधानी होते. मी आत्याबरोबर रहायला आल्यावर मी सुद्धा त्यांच्या कुटूंबात आणि आनंदात सामील झालो... दाजी तसे दिलखुलास आणि मनमिळाऊ होते तेव्हा जेव्हा ते घरी असत तेव्हा ते सगळ्यांबरोबर गप्पा मारायचे, खेळायचे आणि आनंदाने थटटा-मस्करी करत वेळ घालवायचे. बऱ्याचदा आम्ही सगळे गार्डनमध्ये जात असू, खरेदीकरीता मार्केटमध्ये जात असू किंवा जेवायला रेस्टॉरंटमध्ये जात असू... पण जस जसे वर्षे जावू लागली तस तसे आत्या आणि दाजी यांच्यामधील प्रेम आणि सलोखा कमी कमी होत गेला.
मला आठवते २ वर्षापुर्वीपर्यंत म्हणजे माझ्या वयाच्या १६ वर्षापर्यंत आमच्या कुटूंबात सुख आणि शांती होती... पण नंतर सगळे बदलले... कामा निमित्ताने जास्त वेळ घराबाहेर रहायला लागल्यावर दाजी वाईट मित्रांच्या संगतीत पडले आणि दारू प्यायला व जुगार खेळायला लागले... ते कामावरून ऊशीरा येवू लागले... जेव्हा त्यांना ह्या वाईट संगती लागल्या आणि त्यांचे वागणे बदलले तेव्हा सुरुवातीला आत्याने त्यांच्या ह्या वाईट सवयी सोडवण्यासाठी खूप प्रयत्न केले. आधी आधी ते तिचे ऐकत असत पण हळु हळू त्यांनी तिच्या म्हणण्याकडे दुर्लक्ष करायला सुरुवात केली...
आणि मग आमच्या घराची सुख-शांती उध्वस्त झाली... ते दु:ख कमी होते की काय कोणास ठाऊक पण राजेशही कॉलेजमध्ये जायला लागल्यावर उनाडक्या करू लागला... कॉलेजच्या शिक्षणाकडे दुर्लक्ष करून तो टवाळ आणि मवाली मुलांबरोबर राहू लागला... आत्याने त्यालाही समजवण्याचा बराच प्रयत्न केला पण तो बदलला नाही... नंतर नंतर तोही जास्त वेळ घराबाहेर राहू लागला... त्याने आत्या अजून दु:खी राहू लागली...
प्रत्येक दिवशी दाजी दारू पिऊन घरी येत आणि आत्याशी भांडण करून तिला शिवीगाळ करत असत. कधी कधी ते तिच्यावर हात उगारत असत... आत्या नेहमी गप्प रहायची आणि त्यांना काही बोलायची नाही. तिच्या गप्प रहाण्याने दाजी अजून चिडायचे आणि तिला अजून शिवीगाळ करायचे. कधी कधी असह्य झाले तरच आत्या त्यांना प्रत्युत्तर करायची नाहीतर शक्यतो गुपचूप रहायची. तेव्हा गेली दोन वर्षे म्हणजे आमच्या आयुष्याची सर्वात दु:खदायक आणि त्रासदायक वर्षे होती, खास करून माझ्या आत्याला...
मी १८ वर्षाचा झालो होतो व मीही कॉलेजमध्ये जात होतो... दाजींचा पगार त्यांच्या दारूच्या आणि जुगाराच्या व्यसनात जात होता व ते घरात खर्चाला पुरेसे रुपये देत नसत. तेव्हा आत्याला घरखर्च चालवताना फार कठीण जायचे आणि तिची ओढाताण बघून मला तिची किंव यायची. तेव्हा मी पार्ट-टाईम जॉब करायला सुरुवात केली... संध्याकाळच्या वेळी मी एका व्हिडीओ लायब्ररीमध्ये अर्धवेळ काम करू लागलो व त्याबद्दल मिळणाऱ्या पगारातून मी घरखर्चाला हातभार लावायला सुरुवात केली... त्या शिवाय मला पर्याय नव्हता कारण माझा शिक्षणाचा खर्च आत्याच करत होती पण जेव्हा तिलाच पैसा कमी पडू लागला तेव्हा मला स्वत:ची सोय स्वत: करणे क्रमप्राप्त होते. तेव्हा मी पार्ट-टाईम काम करायला सुरुवात केली...
तरी बरे की राजेश बाहेर उनाडक्या करत होता व स्वत:चा खर्च स्वत: मॅनेज करत होता... पण २० वर्षाचा तो धडधाकट मुलगा काही कमवून आणत नव्हता की आईला खर्चाला काही देत नव्हता... माझ्या तुटपुंज्या पगारात माझ्याबरोबर आत्याचाही खर्च थोडाफार निघत होता. आत्याला कल्पना होती की मी माझा खर्च आणि घरखर्च चालवण्यासाठी मेहनत करतोय... ती नेहमी माझे कौतुक करायची व माझ्या मेहनतीची वाखाणणी करायची... राजेशपेक्षा मी किती समजूतदार आहे ह्याची तिला जाणीव होती तेव्हा ती राजेशपेक्षा मला जास्त जवळचा मानत होती...
एकदा संध्याकाळी मी घरी आलो तर आत्या हॉलमध्ये दिवाणावर बसून रडत होती. तिला रडाताना बघून मला कसेतरीच व्हायचे कारण मी तिला सहसा कधी रडताना पाहिले नव्हते. पण आजकल असे वरचेवर घडू लागले होते. आज तर ती जास्तच रडत होती. मी गुपचूप जावून दिवाणावर तिच्या बाजूला बसलो. तिला माझी चाहूल लागली नाही आणि ती रडत बसून राहिली. मग थोडया वेळानंतर ती शांत झाली. मग तिला माझी उपस्थिती जाणवली आणि तिने वळून माझ्याकडे पाहिले.
तिने माझ्या खांद्यावर हात टाकला आणि मला जवळ ओढले. मी माझा हात तिच्या कंबरेत टाकला आणि तिच्या खांद्यावर माझे डोके टेकवून तिला चिकटलो. आम्ही हालचाल करत नव्हतो की काही बोलत नव्हतो. आम्ही बराच वेळ तसे एकमेकांना कवेत घेवून बसून राहिलो. मग थोड्या वेळानंतर ती गुपचूप उठली आणि आत किचनमध्ये गेली. ती माझ्याशी काही बोलली नाही की तिने 'काय झाले' ते मला सांगितले नाही. काही घडलेच नाही अश्या आविर्भावात ती काम करू लागली. नंतर जेव्हा दाजी कामावरून आले तेव्हा तिच्या चेहऱ्यावर कृत्रीम हास्य होते पण मला माहीत होते की आत मनातून ती फार दु:खी आहे...
हे असेच काही दिवस चालू राहिले... मी संध्याकाळी घरी यायचो आणि ती हॉलमध्ये दिवाणावर बसलेली असायची. ती नेहमीच रडत नाही बसायची पण रडत नसली की शून्यात नजर लावून नुसतीच बसून रहायची. तिचे डोळे लालसर आणि सुजलेले दिसायचे त्यावरून मी ओळखायचो की तिचे रडून झाले आहे. मग मी कधी कधी तिला चहा करून आणायचो. चहा पिवून झाला की आम्ही एकमेकांना मिठी मारून बसून रहायचो. आम्ही बोलत नसू की जास्त हालचाली करत नसू... मी असेच 'आत्याचे सांत्वन' करत राहिलो...
मी एकदा दोनदा आत्याला विचारायचा प्रयत्न केला की तिला काय झाले आहे? तिला कसले एवढे दु:ख वाटतेय की ज्याने ती नेहमीच उदास रहातेय... पण तिने माझ्या कोठल्याही प्रश्नाचे कधीही उत्तर दिले नाही... पण मला कल्पना होती की तिच्या दु:खाचे कारण 'दाजींचे वागणे' होते... ते हल्ली हल्ली फार ऊशीरा येवू लागले होते व यायचेच फूल दारू पिवून, हलत-डुलत... दारूच्या नशेत ते बरळत असत आणि शिवीगाळ करत असत... त्यांचे व्यसन आणि बेताल वागणे आत्याचा सगळा उत्साह आणि आनंद शोषून घेत होते...
एके दिवशी संध्याकाळी मी जरा लवकरच घरी आलो. पुन्हा आत्या हॉलमध्ये बसून शून्यात पहात होती. मी तिच्या जवळ गेलो आणि तिच्या समोर उभा राहिलो. तिने मान वर करून उदासपणे माझ्याकडे पाहिले. तिचा उदासपणा पाहून मला तिची फार दया आली. मी खाली वाकून तिचे हात हातात घेतले आणि तिला कळकळीने विचारले,
"हे काय आत्या?... तू नेहमीच अशी रडत बसलेली असतेस... तुला काय झाले आहे?... कसले दु:ख तुला इतके खात आहे?... तू मला काही सांगतही नाही? मला तुझी ही अवस्था पहावत नाही ग!..."
माझी कळकळ पाहून तिला रडू आले. आपले हात खाली घेवून ती मान खाली घालून ढसाढसा रडू लागली. हात खाली घेतल्याने व रडताना तिचे शरीर हलत असल्याने तिच्या खांद्यावरचा पदर खाली घसरला. पण तिला त्याची पर्वा नव्हती व ती तशीच बसून रडत राहिली. मी हतबलपणे वरतून खाली पहात होतो. पदर घसरल्याने मला तिचा ब्लाऊज आणि उभार दिसत होते. तिचे मंगळसुत्र तिच्या दोन्ही उभारांच्या मध्ये लटकत होते. मी तंद्रीत असल्यासारखा तिच्या मंगळसुत्राकडे पाहू लागलो. माझ्या लक्षात आले की तिच्या डोळ्यातील अंश्रू खाली तिच्या ब्लाऊजवर पडत होते व तिचा ब्लाऊज ओला होवू लागला. ब्लाऊजचे मटेरीयल पातळ आणि विरलेले होते तेव्हा अंश्रूच्या पाण्याने तिचा ब्लाऊज पारदर्शक होवू लागला.